Cắt tỉa và tạo dáng cây bonsai không chỉ là một công việc làm vườn đơn thuần mà còn là một nghệ thuật đòi hỏi sự tinh tế, kiên nhẫn và am hiểu về sinh học của cây. Mỗi nhát kéo, mỗi lần uốn cành đều là một bước xây dựng hình hài, đưa cây từ một hình dáng tự nhiên trở thành một tác phẩm nghệ thuật sống động, biểu trưng cho sự trường tồn và hòa hợp với thiên nhiên. Để tạo ra một cây bonsai hoàn mỹ, người nghệ nhân cần biết cách kết hợp giữa kỹ thuật cắt tỉa điêu luyện và sự quan sát tinh tế từ thiên nhiên. Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng khám phá những bước quan trọng để chăm sóc và định hình cây bonsai một cách chi tiết nhất.

Lựa chọn thời điểm cắt tỉa phù hợp

Việc chọn đúng thời điểm để cắt tỉa cây cảnh bonsai là một yếu tố quyết định đến sự phát triển cân đối và lâu dài của cây. Mỗi giai đoạn sinh trưởng của cây có những đặc điểm riêng, ảnh hưởng đến cách cây phản ứng với quá trình cắt tỉa. Vì vậy, hiểu rõ chu kỳ phát triển của cây sẽ giúp bạn đưa ra quyết định chính xác khi nào là thời điểm lý tưởng để tiến hành cắt tỉa.

Mùa xuân và mùa hè: Thời điểm lý tưởng để cắt tỉa

Mùa xuân là giai đoạn cây cảnh bonsai bắt đầu quá trình sinh trưởng sau mùa đông dài ngủ đông. Lúc này, rễ và tán lá của cây sẽ phát triển đồng thời, cung cấp đủ dưỡng chất để cây có thể tự phục hồi sau khi bị cắt tỉa. Việc cắt tỉa vào mùa xuân giúp loại bỏ những cành khô, yếu, tạo không gian cho cành non mới phát triển và cây có thể phục hồi một cách mạnh mẽ.
Mùa hè, đặc biệt là giai đoạn đầu mùa, cây vẫn tiếp tục phát triển mạnh mẽ. Tuy nhiên, điều cần chú ý là trong mùa hè, cây dễ bị mất nước do nhiệt độ cao. Vì vậy, khi cắt tỉa vào mùa hè, bạn cần kết hợp với việc cung cấp đủ nước và che chắn ánh nắng trực tiếp để cây không bị khô héo. Nếu cắt tỉa vào giữa mùa hè khi nhiệt độ quá cao, cây có thể bị sốc nhiệt, do đó tốt nhất là tiến hành cắt tỉa vào sáng sớm hoặc chiều mát.

Cắt tỉa trong hai mùa này giúp cây có khả năng phục hồi nhanh chóng, tạo điều kiện cho việc uốn cành và định hình dáng cây diễn ra hiệu quả hơn. Ngoài ra, hệ thống rễ và lá phát triển đồng thời, cây sẽ tiếp nhận đầy đủ dinh dưỡng, giúp các cành mới sau khi cắt tỉa dễ dàng thích nghi và phát triển.

Mùa thu: Giai đoạn điều chỉnh nhẹ

Mùa thu cũng là thời điểm có thể tiến hành cắt tỉa nhẹ, tập trung vào việc loại bỏ các cành yếu, khô hoặc những chồi phát triển quá mức. Lúc này, cây bắt đầu chậm lại quá trình sinh trưởng nhưng vẫn còn đủ sức sống để phục hồi sau cắt tỉa. Tuy nhiên, bạn cần tránh cắt tỉa mạnh vào mùa này để không làm cây yếu đi trước mùa đông khắc nghiệt sắp tới.

Mùa đông: Thời gian cây cần nghỉ ngơi

Mùa đông là thời điểm cây bonsai bước vào trạng thái ngủ đông, trong đó hầu hết các hoạt động sinh lý của cây đều chậm lại. Việc cắt tỉa vào thời điểm này không chỉ làm giảm khả năng tự phục hồi của cây mà còn có thể gây ra các vết thương khó lành, làm suy yếu hệ thống rễ và cành. Cây không đủ sức để phát triển lại khi đã bị mất đi một phần cành hoặc lá. Đặc biệt, khi nhiệt độ quá thấp, vết cắt có thể bị đóng băng, làm hỏng cấu trúc tế bào của cây.

Do đó, nếu cần thiết phải cắt tỉa vào mùa đông, chỉ nên tiến hành những cắt tỉa nhẹ, loại bỏ những cành thật sự khô, héo hoặc bị sâu bệnh. Tuyệt đối tránh cắt tỉa mạnh trong giai đoạn này.

>> Xem thêm: Những kiến thức về cây cảnh hữu ích bạn không nên bỏ qua

Chuẩn bị trước khi cắt tỉa cây cảnh bonsai

Một khi đã chọn được thời điểm thích hợp để cắt tỉa, bước tiếp theo là đảm bảo các dụng cụ cắt tỉa được chuẩn bị kỹ lưỡng. Dụng cụ tốt không chỉ giúp bạn thực hiện công việc dễ dàng mà còn bảo vệ cây khỏi những tổn thương không cần thiết.

Kéo cắt tỉa chuyên dụng

Kéo cắt tỉa là dụng cụ không thể thiếu trong quá trình cắt tỉa cây cảnh bonsai. Dụng cụ này phải được giữ sạch và sắc bén để tạo ra vết cắt gọn gàng, không làm dập hoặc tổn thương cành cây. Một vết cắt sạch sẽ giúp cây lành lại nhanh hơn, đồng thời tránh nguy cơ nhiễm bệnh từ các vết cắt không đồng đều. Đối với những cành nhỏ và mảnh mai, một chiếc kéo chuyên dụng với đầu cắt mỏng và sắc sẽ là lựa chọn lý tưởng để giúp bạn kiểm soát chính xác.

Cưa cành nhỏ

Khi gặp phải những cành lớn hoặc dày hơn, việc sử dụng kéo có thể không đủ hiệu quả. Lúc này, bạn cần đến cưa cành nhỏ để đảm bảo vết cắt được thực hiện một cách nhanh chóng và mịn màng. Cưa nên có lưỡi cắt mỏng, sắc, phù hợp để cắt những cành to mà không làm tổn thương phần thân cây hoặc cành liền kề. Điều quan trọng là cưa cần đảm bảo vết cắt trơn tru, không để lại gờ hay chỗ nham nhở, bởi những vết này có thể trở thành nơi phát sinh nấm mốc hoặc sâu bệnh.

Kéo cắt lá

Đối với những lá lớn hoặc tán lá rậm, bạn cần kéo cắt lá để điều chỉnh. Loại kéo này thường có thiết kế nhỏ gọn, dễ dàng điều khiển để cắt tỉa lá mà không làm ảnh hưởng đến các phần khác của cây. Kéo cắt lá giúp loại bỏ những lá già cỗi hoặc bị bệnh, đồng thời điều chỉnh mật độ tán lá, giúp cây có thể thông thoáng và tiếp nhận ánh sáng đều hơn.

Dây uốn cành

Sau khi cắt tỉa, việc tạo dáng cây bonsai là bước tiếp theo quan trọng. Để làm được điều này, bạn cần sử dụng dây uốn để cố định cành cây theo hướng mong muốn. Dây uốn thường được làm từ hai chất liệu phổ biến là dây đồng và dây nhôm:

Dây nhôm: Dễ uốn, nhẹ và thích hợp cho những người mới bắt đầu. Bạn có thể dễ dàng điều chỉnh dây nhôm theo các hướng khác nhau mà không làm cành cây bị tổn thương. Tuy nhiên, dây nhôm có thể không giữ được cành cây quá dày hoặc nặng.
Dây đồng: Chắc chắn và giữ dáng tốt hơn, phù hợp cho những cành to và dày. Tuy nhiên, dây đồng cứng hơn, đòi hỏi người dùng phải có kỹ năng và kinh nghiệm uốn cành để tránh làm gãy hoặc làm tổn thương vỏ cây.

Việc sử dụng dây uốn cành cần phải thực hiện đúng kỹ thuật, không nên quấn quá chặt để tránh gây bóp nghẹt cành, nhưng cũng không nên quá lỏng để đảm bảo cành giữ được hình dáng sau khi uốn.

Cắt tỉa cây bonsai cần thực hiện đúng kỹ thuật

>> Xem thêm: Bệnh Thường Gặp Ở Cây Cảnh Và Cách Phòng Tránh Hiệu Quả

Các kỹ thuật cắt tỉa cây bonsai

Cắt tỉa cây bonsai không chỉ đơn thuần là việc loại bỏ các cành hoặc lá không cần thiết, mà còn là quá trình thiết yếu giúp định hình, duy trì và phát triển hình dáng của cây theo ý muốn của người chơi bonsai. Việc cắt tỉa đúng kỹ thuật sẽ giúp cây phát triển cân đối, khỏe mạnh và có vẻ đẹp tự nhiên. Dưới đây là các kỹ thuật cắt tỉa quan trọng mà bạn cần nắm vững.

Cắt tỉa tán lá

Tán lá của cây bonsai đóng vai trò quan trọng trong việc tạo nên hình dáng tổng thể. Việc cắt tỉa tán lá không chỉ giúp cây trở nên gọn gàng hơn mà còn có tác động trực tiếp đến sức khỏe và quá trình quang hợp của cây.

Loại bỏ lá không cần thiết: Những lá già, héo, hoặc bị sâu bệnh không chỉ làm cây trông kém sức sống mà còn tiêu hao năng lượng không cần thiết. Cắt bỏ những lá này giúp cây dồn dinh dưỡng vào những bộ phận còn lại, giúp cây phục hồi và phát triển tốt hơn. Đồng thời, việc loại bỏ lá sâu bệnh cũng giúp ngăn ngừa sự lây lan của các bệnh hại khác. Cắt tỉa lá ở những vùng quá dày đặc còn giúp không khí và ánh sáng dễ dàng lọt qua, tạo điều kiện cho những phần bên trong của cây phát triển đều đặn và khỏe mạnh.
Cắt tỉa điều chỉnh mật độ tán lá: Mật độ tán lá là một yếu tố cần điều chỉnh hợp lý để duy trì sự cân đối và tạo thẩm mỹ cho cây. Nếu tán lá quá rậm rạp, nó có thể che khuất ánh sáng, làm cây thiếu quang hợp, dẫn đến sự phát triển không đều. Trong khi đó, nếu cắt tỉa quá nhiều, cây sẽ mất đi vẻ đẹp tự nhiên. Do đó, bạn cần thường xuyên kiểm tra và điều chỉnh mật độ tán lá sao cho ánh sáng và không khí được phân bổ đồng đều qua các tán cành, tạo cảm giác thông thoáng nhưng vẫn giữ được vẻ dày dặn, khỏe khoắn.

Cắt tỉa cành

Cắt tỉa cành là một bước quan trọng để định hình dáng cây, đảm bảo rằng cây phát triển đúng hướng và giữ được sự cân đối về hình dáng tổng thể.

Loại bỏ các cành mọc lộn xộn: Những cành mọc lệch hướng, chéo hoặc quay vào trong thường làm hỏng dáng tự nhiên của cây và có thể gây chật chội, ngăn ánh sáng và không khí tiếp cận các cành khác. Những cành này không chỉ làm giảm tính thẩm mỹ mà còn gây cản trở sự phát triển của các cành quan trọng hơn. Việc loại bỏ chúng giúp duy trì không gian giữa các cành, tạo điều kiện cho ánh sáng và dưỡng chất phân bổ đồng đều hơn.
Cành thừa: Cành thừa là những cành không đóng vai trò quan trọng trong việc tạo hình hoặc duy trì dáng cây. Các cành này không chỉ tiêu hao nguồn dinh dưỡng mà còn làm rối bố cục tổng thể. Khi cắt tỉa, bạn cần quan sát và quyết định xem cành nào không cần thiết, đồng thời loại bỏ những cành này một cách cẩn thận. Đôi khi, việc loại bỏ một cành thừa còn giúp mở rộng không gian, làm nổi bật những cành chính, tạo sự hài hòa cho tổng thể cây bonsai.

Cắt tỉa định hình thân cây

Định hình thân cây là một trong những phần quan trọng nhất trong việc cắt tỉa bonsai. Quá trình này không chỉ giúp định hướng phát triển của cây mà còn tạo ra “cốt cách” và khung xương cho toàn bộ cấu trúc của cây. Khi cắt tỉa để định hình thân cây, bạn cần chú ý đến những cành chính, vì chúng sẽ là nền tảng tạo nên vẻ đẹp và hình dáng của cây trong tương lai.

Chọn và định hướng các cành chính: Các cành chính của cây đóng vai trò quan trọng trong việc tạo nên hình dáng tổng thể. Những cành này cần được lựa chọn và cắt tỉa kỹ lưỡng để đảm bảo chúng phát triển theo hướng mong muốn. Khi cắt tỉa, bạn nên để lại những cành mạnh mẽ, có vị trí tốt để giữ vai trò chủ đạo trong việc định hình cây. Ngược lại, những cành yếu hoặc mọc ở vị trí không thuận lợi nên được loại bỏ để cây không tiêu tốn năng lượng vào những phần không cần thiết.
Tỉa cành phụ để hỗ trợ hình dáng tổng thể: Sau khi đã chọn được các cành chính, bạn tiếp tục cắt tỉa các cành phụ để chúng không cạnh tranh với cành chính. Các cành phụ cần được sắp xếp và cắt tỉa sao cho không làm lấn át cành chính nhưng vẫn đủ để tạo cảm giác đầy đặn cho tán cây.
Điều chỉnh hướng phát triển của thân cây: Việc cắt tỉa không chỉ giới hạn ở cành mà còn ảnh hưởng đến sự phát triển của thân cây. Một số trường hợp, bạn có thể muốn điều chỉnh hướng phát triển của thân cây để tạo ra những dáng độc đáo như dáng nghiêng, dáng cong hay thác đổ. Cắt tỉa thân cây cần sự cẩn thận và kiên nhẫn, vì thân cây là cấu trúc chính, việc thay đổi hướng phát triển cần được thực hiện một cách từ từ để tránh làm tổn thương cây.

Tạo dáng cho cây cảnh bonsai

Tạo dáng cho cây bonsai là một bước nghệ thuật trong quá trình chăm sóc bonsai, giúp cây mang vẻ đẹp tự nhiên nhưng đồng thời thể hiện sự sáng tạo của người chăm sóc. Việc tạo dáng không chỉ giúp định hình cây theo ý muốn mà còn phản ánh sự hài hòa giữa thiên nhiên và con người. Kỹ thuật uốn cành bằng dây là phương pháp phổ biến và hiệu quả nhất để kiểm soát và định hình cấu trúc của cây.

Lựa chọn loại dây

Việc chọn dây phù hợp là yếu tố quyết định đến sự thành công trong việc tạo dáng cho cây. Mỗi loại dây có những đặc điểm riêng, ảnh hưởng đến cách bạn xử lý và uốn cành.

Dây đồng: Dây đồng có đặc tính cứng và chắc chắn, giúp giữ cành cây ở vị trí ổn định hơn so với dây nhôm. Do đó, nó thường được sử dụng để uốn những cành lớn, dày và khó uốn. Tuy nhiên, dây đồng cần được xử lý cẩn thận, vì nếu quấn quá chặt hoặc không đúng cách, nó có thể gây tổn thương vỏ cây hoặc thậm chí làm gãy cành. Khi sử dụng dây đồng, người uốn cây cần có kỹ năng và kinh nghiệm, vì dây này không dễ dàng điều chỉnh như dây nhôm. Dây đồng cũng có khả năng giữ dáng cho cây trong thời gian dài hơn, đặc biệt khi làm việc với các cành có xu hướng bật lại sau khi uốn.
Dây nhôm: Dây nhôm nhẹ và dễ uốn hơn, vì vậy rất phù hợp cho những người mới bắt đầu hoặc những ai đang làm việc với các cành nhỏ và mảnh. Dây nhôm dễ dàng điều chỉnh và không quá cứng, giảm nguy cơ làm tổn thương cây khi quấn dây. Tuy nhiên, vì dây nhôm mềm hơn, nó có thể không giữ cành tốt bằng dây đồng, đặc biệt khi uốn các cành lớn. Thêm vào đó, dây nhôm không giữ dáng lâu bằng dây đồng, nên thường phải tháo ra và uốn lại sau một thời gian ngắn hơn.

Kỹ thuật uốn cành

Việc uốn cành đòi hỏi sự cẩn thận, kiên nhẫn và tinh tế. Quá trình này giúp cây bonsai có được hình dáng mong muốn, từ đó phản ánh ý tưởng và phong cách của người nghệ nhân.

Quấn dây quanh cành: Kỹ thuật quấn dây là bước đầu tiên và quan trọng nhất trong quá trình uốn cành. Bạn cần quấn dây quanh cành theo hình xoắn ốc, bắt đầu từ phần thân gần gốc của cành và tiến dần ra phía đầu cành. Lưu ý là dây cần được quấn một cách chắc chắn nhưng không quá chặt. Nếu quấn dây quá chặt, dây có thể ăn sâu vào vỏ cây khi cành phát triển, gây ra tổn thương nghiêm trọng cho cây. Mỗi vòng dây cần được đặt cách nhau một khoảng đều đặn, không nên quấn quá sát để cây có không gian phát triển tự nhiên.
Uốn cành: Sau khi quấn dây, bạn bắt đầu uốn cành theo hình dáng mong muốn. Lưu ý uốn cành từ từ và nhẹ nhàng, tránh tác động mạnh gây gãy hoặc làm tổn thương cây. Tốt nhất, bạn nên uốn từng chút một và theo dõi phản ứng của cây. Việc uốn quá mạnh hoặc quá nhanh có thể gây sốc cho cây và dẫn đến gãy cành. Cành cây bonsai có thể được uốn theo nhiều hình dáng khác nhau, như vòng cung, hình chữ S, hoặc bất kỳ kiểu dáng tự nhiên nào mà bạn muốn tạo ra. Hãy luôn nhớ rằng quá trình uốn cành là sự kết hợp giữa tính sáng tạo và hiểu biết về sự phát triển tự nhiên của cây.

Thời gian giữ dây uốn

Thời gian giữ dây trên cành phụ thuộc vào nhiều yếu tố như loại cây, tốc độ phát triển, độ dày của cành, và loại dây bạn sử dụng. Thông thường, thời gian giữ dây dao động trong khoảng từ 3 đến 6 tháng. Trong thời gian này, cành sẽ phát triển theo hình dáng bạn uốn và dây sẽ giúp giữ cành ổn định.

Kiểm tra định kỳ: Trong suốt quá trình giữ dây, bạn cần kiểm tra định kỳ để đảm bảo rằng dây không ăn sâu vào vỏ cây. Nếu phát hiện dây bắt đầu thắt vào cành, hãy tháo dây ra ngay lập tức để tránh gây tổn thương cho cây. Đôi khi, nếu cành chưa ổn định hình dáng, bạn có thể quấn lại dây và tiếp tục giữ thêm một thời gian nữa.
Tháo dây: Khi tháo dây, hãy làm điều đó một cách cẩn thận và từ từ. Đừng kéo mạnh hoặc giật dây, vì điều này có thể gây tổn thương cho cây. Thay vào đó, bạn nên tháo dây theo chiều ngược lại so với khi quấn để không làm ảnh hưởng đến cành và thân cây.

Những kiểu dáng cơ bản của cây bonsai

Tạo dáng bonsai là một nghệ thuật, và mỗi kiểu dáng đều mang một ý nghĩa và vẻ đẹp riêng. Dưới đây là một số kiểu dáng cơ bản mà bạn có thể tham khảo:

Chokkan (thẳng đứng): Kiểu dáng thẳng đứng là một trong những kiểu truyền thống và phổ biến nhất trong nghệ thuật bonsai. Ở kiểu dáng này, thân cây mọc thẳng từ gốc đến ngọn, tượng trưng cho sự cân đối và uy nghiêm. Các cành tỏa đều xung quanh thân cây theo từng tầng, với các cành lớn hơn ở dưới cùng và các cành nhỏ dần khi lên trên. Kiểu dáng này tạo ra một cảm giác hài hòa và cân đối, thường được dùng để thể hiện vẻ đẹp tự nhiên và sức mạnh của cây cối.
Shakan (nghiêng): Kiểu nghiêng tạo ra sự năng động và phong trần cho cây bonsai, với thân cây nghiêng một góc khoảng 45 độ so với mặt đất. Kiểu dáng này thường tượng trưng cho cây đang chịu tác động của gió bão hoặc mọc nghiêng về một phía do điều kiện môi trường khắc nghiệt. Mặc dù thân cây nghiêng, các cành vẫn phát triển đối xứng, tạo ra một sự cân bằng và vững chãi, gợi lên ý chí kiên cường của cây.
Kengai (thác đổ): Kiểu thác đổ là một trong những kiểu dáng phức tạp và ấn tượng nhất. Ở kiểu dáng này, thân cây và cành chính uốn cong và đổ xuống dưới, vượt ra khỏi mép chậu, giống như một thác nước đổ xuống từ vách đá. Kiểu Kengai thường được dùng để mô phỏng những cây mọc trên các vách đá hoặc trên bờ sông, nơi cây phải vươn mình để tìm kiếm ánh sáng. Tạo hình kiểu thác đổ đòi hỏi kỹ thuật uốn dây tinh tế, và thường được xem là một thử thách lớn đối với các nghệ nhân bonsai.
Han-Kengai (bán thác đổ): Kiểu bán thác đổ tương tự như Kengai, nhưng thân cây không đổ xuống hoàn toàn. Thân cây uốn cong và đổ xuống nhưng chỉ đến một mức nhất định và không chạm tới đáy chậu. Kiểu Han-Kengai tượng trưng cho sự cân bằng giữa động và tĩnh, với cành cây vừa thể hiện sự mạnh mẽ khi vươn lên, vừa thể hiện sự mềm mại khi buông xuống.

Chăm sóc sau khi cắt tỉa và tạo dáng

Sau khi hoàn thành việc cắt tỉa và uốn cây, cây cần được chăm sóc đặc biệt để phục hồi và tiếp tục phát triển theo hướng bạn mong muốn.

Kiên nhẫn: Tạo dáng cây bonsai không phải là việc làm trong một ngày. Quá trình này đòi hỏi thời gian dài và sự kiên nhẫn, vì cây cần thời gian để thích nghi và phát triển theo hình dáng mong muốn.
Theo dõi và điều chỉnh: Sau khi uốn dây, cần theo dõi quá trình phát triển của cây và điều chỉnh nếu cần thiết. Đôi khi, bạn có thể cần tháo dây ra và uốn lại để giữ cho cành phát triển đúng hướng.
Bảo vệ cây khỏi thời tiết khắc nghiệt: Sau khi uốn cành, cây sẽ yếu hơn một chút do đã chịu áp lực từ việc uốn dây. Do đó, tránh để cây tiếp xúc với ánh nắng gay gắt hoặc gió mạnh, vì điều này có thể làm tổn thương cành hoặc làm cành bật lại khỏi hình dáng uốn.